رنگ های گیاهی سنتی در خدمت صنایع دستی
مسلم است كه رنگ آمیزی در میان مردم فلات ایران سابقة دیرینه دارد، هر چند كه از نقطة آغاز بی خبریم و قادر نیستیم به دقت نخستین جماعتی را كه در این فلات به كار رنگ آمیزی پرداختند مشخص كنیم.
اما میتوان گفت اقوام اولیه در برخورد با گیاهانی كه دارای مواد و مایعات رنگین بودهاند توانستهاند وسایل خاصی از لوازم زندگی را رنگ آمیزی كنند. به علاوه، با توجه به مدارك باستان شناسی و مردم شناسی در خودآرایی نیز این رنگها را به كار میبرده اند. این مردمان تن و روی مردگان خود را نیز با رنگ زینت میبخشیدند تا آنان را هر چه با شكوهتر به جهان دیگر روانه كنند و این رسم دیرزمانی پیش، تا هزاره سوم ق.م.، در ایران، خاصه در نواحی « سیلك » كاشان، معمول بود.
بدیهی است كه رغبت خاص جماعات بدوی به رنگ آمیزی لوازم زندگی و همچنین خودآرایی، آنان را به تلاش برای بدست آوردن مواد رنگین برانگیخته است، ولی مشخص نیست چه مدت طول كشید تا برخورد تصادفی با مادة رنگین گیاهی و طبیعی به شناخت رنگها و استفاده مداوم از آنها منتهی شود.
با گذشت زمان و رسیدن به عصر حاضر پای رنگهای شیمیایی به ایران بازشد و این تجربه نخستین بار با استفاده از رنگهای جوهری و گروهی از رنگهای اسیدی قوی، كه در برابر نور و شستشو دوام زیادی ندارند، به كار گرفته شد و در نتیجه برای همگان این باور پدید آمد كه كیفیت رنگهای گیاهی از رنگهای شیمیایی بهتر و مناسب تر است، هر چند كه تهیة رنگهای گیاهی دشوارتر است.
بنابراین، بسیاری از صاحب نظران و دست اندركاران فرش بر این باورند كه رنگهای شیمیایی دارای ثبات خوبی در برابر نور و شستشو و سایش نیستند، در صورتی كه رنگهای طبیعی و گیاهی از این ثبات برخوردارند.
كاربرد رنگهای گیاهی در هنرهای دستی ایران
سیلان وقفه ناپذیر رنگ در هنر ایران در ابعاد گوناگونی جلوه گر میشود. طراوت و شفافیت رنگ و تنوع و غنای رنگ آمیزی بیش از هر ویژگی دیگر از مشخصات هنر ایران است.
نساجی و قالی بافی از جمله هنرهایی هستند كه توانگری و تنوع رنگ در هنر ایران به بارزترین نحو و به شیوههای گونه گون به نمایش میگذارند. در این دو رشته از صنایع دستی روش رنگرزی به طور كلی یكسان است، اما از برخی جنبهها تفاوتهایی نیز در آن به چشم میخورد.
ما در اینجا، از لحاظ رنگرزی، الیاف را به دو دستة منسوجات و زیراندازها تقسیم میكنیم. جز در مواردی خاص، معمولاً الیاف ظریفتر برای تهیة منسوجات بكار میروند و الیاف با تاب بیشتر برای تهیة زیداندازهایی كه به شیوههای گره بافی، پودمانی و پودپیچی تولید میشوند. برای رنگرزی الیافی كه دارای تاب بیشتر هستند دقت بیشتری لازم است.
الف- منسوجات
منسوجات ایرانی شامل نمونههای زیر است:
زری بافی: بافت پارچههای ظریف ابریشمی با استفاده از الیاف تابیده شده با طلا و نقره.
مخمل: نوعی پارچه پرزدار ابریشمین.
گلابتون: یكی از انواع مخمل ایرانی است كه شهرت جهانی دارد و دارای نقوشی است كه با الیاف تابیده شده با طلا و نقره بافته میشود. كاشان از دیرباز به بافت این نوع مخمل شهرت داشته است. از انواع دیگر آن نوعی مخمل برجسته است كه به همین نام شناخته میشود. احتمالاً مخمل برجسته مایة الهام بافت قالی برجسته بوده است.
ترمه: نوعی پارچه ظریف پشمی با نقوش بسیار زیبای رنگین. این پارچة ظریف گاهی با الیاف ابریشم نیز بافته میشد. در حال حاضر ترمة ماشینی كه با الیاف ویسكوز بافته میشود جای ترمة دستی قدیمی را گرفته است.
دارایی: از پارچه هایی كه به شیوة گره رنگی است و رنگرزی الیاف آن به روش سرد انجام میگیرد.
انواع سوزندوزیهایی كه برای دوختن بر روی پارچهها از الیاف رنگین استفاده میكنند در همین دسته قرار میگیرند.
ب- زیراندازها
همچنانكه گفته شد برای تهیة زیراندازها از الیافی استفاده میشود كه دارای تاب بیشتری هستند. انواع زیراندازها عبارتنداز: فرش، گبه، جاجیم، گلیم، جوال، خورجین.
برخی از اجناسی كه بیشتر مورد استفاد، عشایر و چادرنشینان است در این دسته قرار میگیرند، از جمله: سفره، رختخواب پیچ، روزینی و بافته هایی كه برای تزیین اشیایی مانند نمكدان یا قاشقدان یا چارپایانی چون اسب و شتر به كار میروند، مانند چنته و جل.
رنگرزی الیاف انواع منسوجات و زیراندازها، به استثنای دارایی، اغلب به شیوة گرم انجام میگیرد. اما به طور كلی هدف آن است كه رنگ در الیاف نبافته رسوخ كند و به اصطلاح به « خورد لیف » برود، ولو آنكه در حمام سرد قرار گیرد.
دلایل اقتصادی استفاده از رنگهای گیاهی
استفاده از رنگهای گیاهی نتایج اقتصادی و اجتماعی متعددی در پی خواهد داشت كه مهمترین آنها عبارتند از:
- توسعه و احیای زمینهای بایر و كشت گیاهانی كه مصارف صنعتی دارند:
پهنة اقلیی ایران، كه به عبارتی به سرزمین چهارفصل موسوم است، و گوناگونی طبیعت و آب و هوا زمینهای را پدید آورده است كه گونههای مختلفی از گیاهان میتوانند در آن رشد و نمو یابند. پشتوانه دانش استفاده از مواد طبیعی، به عبارت دیگر گنجینههای اطلاعات در زمینة مصارف گوناگون دارویی، خوراكی صنعتی گیاهان از منابع ارزشمند دیگری است كه میتواند امكان بهرهمندی ما را از نعمتهای طبیعی این سرزمین پهناور گسترش دهد. ولی متأسفانه همچنان كه در فصلهای گذشته اشاره شد روشهای غلط و بكارگیری مواد نامرغوب و سودجویی سوداگران عرصه را برای استفاده از مواد طبیعی تنگ كرد. اما با برنامه ریزی صحیح و اتخاذ سیاست توسعة پایدار، بر مبنای شناخت عمیق امكانات و ظرفیتهای موجود جامعه، میتوان در درازمدت به احیای زمینهای بایر پرداخت و كاشت گیاهان پرارزش صنعتی را، كه اكنون در معرض نابودی قرار گرفته اند، ترویج كرد و گسترش داد.
- ایجاد اشتغال:
در جامعة ایران به علت رشد جمعیت و فراوانی نیروی جوان میتوان، با اتخاذ روشهای اصولی، از این نیروی فعال در احیای زمینهای بایر و یا كشت گیاهان صنعتی بهره مند شد. تولید و برنامه ریزی به نیروی فعال و كارآمد نیازمند است و سیاستگذاران میتوانند با ترویج و تشویق كشت گیاهان صنعتی عرصهای برای اشتغال جوانان فراهم آورند.
- جلوگیری از آلودگیهای ناشی از كاربرد مواد شیمیایی:
گسترش كشت گیاهان صنعتی، علاوه بر مزایای افزایش فضای سبز و كاهش آلودگی هوا، در كاستن از مصرف مواد شیمیایی آلاینده نیز به نحوی مستقیم مؤثر است و میتواند به عامل مهمی در حفظ سلامت محیط زیست مبدل شود. از نظر بهداشت فردی نیز كار با مواد طبیعی از بروز بیماریهای پوستی و تنفسی ناشی از مواد شیمیایی پیشگیری میكند و خطر سرطان زایی را به حداقل میرساند.
- صرفه جویی ارزی و ارزش صادراتی:
فرش و سایر دستبافتهای ایرانی، بعد از نفت مهمترین اقلام صادراتی كشور ما را تشكیل میدهند. از این رو، گسترش تولید مواد اولیة آنها در داخل كشور، با توجه به كیفیت مرغوب رنگهای طبیعی، از یك سو میتواند از خروج ارز برای تهیة رنگهای شیمیایی تا حدود زیادی بكاهد، و از سوی دیگر بازار جهانی فرش ایرانی را دوباره پررونق كند.
استفاده از طرحها و رنگهای اصیل ایرانی عامل مهمی برای حذف رقبایی است كه با تقلید از هنر و صنعت فرش ایران عرصه را بر تولیدكنندگان كشور ما تنگ كرده اند.
چند نمونه گیاهان رنگزا بدون مازوج
روناس گیاه علفی، پایا.
گل: گل آذین گرزن، واحد 5 كاسبرگ سبز، 5 گلبرگ زرد.
میوه: آبدار- سیاه رنگ، كرك دار، میوة آن به اندازة خردل است.
برگ: سبز رنگ ساده با لبة صاف؛ اگر برگ را بین دستها مالش دهیم دست به رنگ قرمز تند مایل به سیاه در میآید.
مشخصات ریشه: ریشه از نوع راست ساده است. ریشة این گیاه در نواحی شن زار تا عمق یك متری خاك فرو میرود. در رنگرزی با روناس مهمترین عامل میزان عمر ریشه است. رنگهای قرمز شاداب و متمایل به سرخ از ریشههای چهار و پنج سالة آن به دست میآید و ریشههای هفت ساله رنگهای لاكی و ارغوانی و ریشههای سه ساله نارنجی تیره پدید میآورد. جنس روناس نیز در رنگ آن عامل مؤثری است. از ریشة گونه هایی كه در مناطق سردسیری میرویند، لاكی پرمایه تری نسبت به گونههای مناطق معتدل و گرمسیر به دست میآید. به همین علت است كه رنگ لاكی به دست آمده از روناس آذربایجان و خراسان كه مناطق سردسیری هستند با رنگهای بدست آمده از روناس كرمان و فارس، كه مناطق گرمسیری محسوب میشوند، تفاوت بارزی دارد.
موسم گل: اواخر بهار.
انتشار جغرافیایی: اراك، دماوند، تبریز، دیلمان، آذربایجان، كرمان، مازندران، یزد و بلوچستان.
نیل– شمل بوتهای شكل- دوساله با ساقة چوبی.
گل: گل آذین خوشهای و به رنگ سفید- صورتی و ارغوانی- هر گل دارای 5
كاسبرگ.
میوه: مانند تخم فلفل سبز است.
زمان كاشت: اوایل بهار.
انتشار جغرافیایی: جنوب كشور و بلوچستان.
تاریخ نگاران منشأ این گیاه را هند میدانند. واژه سانسكریت آن نیلا nila به معنی آبی پررنگ است. این ماده در رنگرزی الیاف بسیار با اهمیت بود. نیل از هند به كابل و سپس به خراسان میرسید و این ولایت از دیرباز یكی از مراكز مهم صادرات نیل بوده است. در قرن یازدهم میلادی نواحی فارس و خوزستان به خاطر وجود كارگاههای نساجی و شرایط آبیاری و هوای گرمسیری منطقة مهمی برای پرورش نیل محسوب میشد.
انگور عسگری
گیاهی است پیچ رونده با ساقة چوبی.
گل: گل ریز به صورت آویز خوشه ای.
میوه: خوشهای به صورت دانههای ریز.
برگ: بزرگ و با مصرف خوراكی و رنگدهی.
زمان كاشت: پاییز به روش قلمه زنی.
انتشار جغرافیایی: اكثر نقاط ایران.
مشخصات: ثبات رنگی آن چندان رضایت بخش نیست.
خواص: املاح آهن رنگ محلول را زیتونی و زاج سفید محلول را زرد و مواد قلیایی محلول را نارنجی میكند.
چغندر
گیاهی است از تیرة اسفناجیان، دارای برگ و ریشه گرد یا مخروطی
برگ: برگهای آن درشت و پهن است.
ریشه: بیخ آن یا ریشه اش درشت و گرد یا مخروطی شكل است كه تا عمق 30 سانتیمتر یا بیشتر در زمین فرو میرود.
مشخصات: این گیاه شامل سه نوع است.
- چغندر رسمی: درشت و شیرین است و پخته آن به مصرف انسان میرسد و از خام آن برای تغذیه حیوانات استفاده میشود.
- چغندر فرنگی: پوست و مغز آن سرخ رنگ است و چندان شیرین نیست و برای پختن بعضی خوراكیها به كار میرود.
- چغندر قند: كه آن را چغندر صنعتی نیز میگویند، شكلی مخروطی دارد و پوست و مغز آن سفید است و به طور متوسط 14 تا 18 درصد آن از مواد قندی تشكیل شده است و در قند سازی به كار میرود.
در رنگرزی از ضایعات چغندر استفاده میشود.
انتشار جغرافیایی: همدان، كرمانشاهان و خراسان.
گل بابونه (ستاره سفید)
گیاه علفی یكساله، كوتاه، ایستاده یا افتان.
گل: مجتمع در كپههای شعاعی با گلچههای لولههای تخم مرغی، پهن، دراز و زردرنگ؛ گلچههای زبانهای سفید.
موسم گل: اردیبهشت- خرداد.
انتشار جغرافیایی: آذربایجان- فارس و. ..
این گیاه به ستاره سفید نیز معروف است. گیاهی است پایا به ارتفاع 60
سانتیمتر كه تا اواسط تابستان گل میدهد. گلهای این گیاه زردرنگ شبیه به گل مروارید است. بابونه گاهی به صورت خودرو در كنار جادهها مشاهده میشود. بیشترین رویش این گیاه در روستای حاجی آباد هرمزگان است.
دندانه آن زاج سفید، زاج سیاه و كروم است.
چند نمونه گیاهان رنگزا با مازوج
پوست انار
درختچه به ارتفاع 5-2 متر.
گل: نسبتاً درشت به رنگ لاكی، كاسه گوشتی، قرمز رنگ و پایا.
میوه: بزرگ، گوشتی و غالباً كروی به رنگ قرمز.
انتشار جغرافیایی: تقریباً در تمام ایران بخصوص در ساوه، بندر گز و نقاط دیگر كاشته میشود و به صورت خودرو در سواحل دریای خزر و در جنگلهای شمال به فراوانی یافت میشود این گونه انار دارای میوة كوچك و غیر خوراكی است و به نام گلنار معروف است. رنگ گل آن قرمز است.
این گیاه دارای تانن است كه بیشترین مقدار آن در كاسة میوه است. در هر میوه تا حدود 40 درصد تانن یافت میشود.
از پوست میوة آن برای رنگرزی پشم و ابریشم استفاده میشود. در فصل پاییز پوست آن را جدا میكنند و در آفتاب خشك میكنند. بعد از جوشاندن با آب، رنگ به دست آمده را صاف میكنند و مورد استفاده قرار میدهند.
پوست گردو Juglens– regia
درختی نسبتاً بلند به ارتفاع 5 تا 25 متر، و در حالت تك درخت دارای تاج و چتری بسیار گسترده است.
گل: تك جنس با گلپوش نامنظم.
میوه: شفت كروی، میان بر آن پس از رسیدن خشك و به صورت ورقه هایی
از درون بر جدا میشود.
موسم گل: اردیبهشت.
انتشار جغرافیایی: تهران و اطراف البرز و به صورت خودرو در جنگلهای گیلان و مازندران،
غرب، قصر شیرین، اراك، آذربایجان، جنوب شرقی بلوچستان.
چوب آن نسبت به سایر چوبها بسیار گران است و میوة آن مصرف خوراكی دارد و یكی از دانههای روغنی محسوب میشود. اگر پوست یا برگ گردو را با دست مالش دهند دست سیاه و به سختی پاك میشود و این به علت وجود مادهای به نام تانن است كه در تمام قسمتهای گردو فراوان یافت میشود؛ ولی قسمت اعظم تانن (حدود 40 تا 60 درصد) در میان بر میوه جای دارد كه علاوه بر تانن دارای مادة دیگری به نام Juglone است، كه به سهولت در مجاورت هوا اكسید میشود و به رنگ قهوهای مایل به سیاه درمی آید. در رنگرزی، بخصوص در مورد قالی، از این گیاه همراه سایر رنگها برای به دست آوردن رنگهای تیره استفاده میكنند.
سماق معمولی Rhus coriaria
سماق درختچه یا درخت كوچك به ارتفاع 3 تا 5 متر.
گل: بسیار كوچك، سبز فام. مجتمع در خوشههای پانكویی.
میوه: شفت كركدار، مدور، قلوهای شكل؛ رسیده آن به رنگ سبز متمایل به
زرد و یا قرمز است.
موسم گل: خرداد- تیر.
انتشار جغرافیایی: مناطق استپی البرز، زاگرس، آذربایجان، خراسان، فارس، زنجان.
درخت سماق به صورت خودرو در تمام نقاط ایران بخصوص در كوهپایههای اطراف جاجرود و كرج یافت میشود.
سماق به دو گونة پرورشی و كوهی وجود دارد. از میوة این گیاه گردی گرفته میشود كه ترش مزه است و در صنایع غذایی به كار میرود. محلول سماق تیره رنگ و ترش مزه و گس است.
تانن در همة قسمتهای گیاه اعم از پوست، ریشه، برگ و آوندها وجود دارد. البته میزان تانن در برگهای این گیاه حدود 13 درصد و در میوة آن 25 تا 27 درصد است. از كلیة قسمتهای این گیاه برای رنگرزی استفاده میشود.