صنایع دستی شعربافی
شعربافی در اصل همان پارچهبافی است که جولائی نیز گفته میشود. در لغت شعر به معنای موی انسان و یا حیوان میباشد و به بافنده این کار موباف یا موتاب گفته میشود. شعر به نوعی نوعی از پارچه اطلاق میگردد که با مو یا ابریشم و با دستگاه بافندگی چهاروردی بافته میشود. بافتن شَعرِ پشمی در یزد و اصفهان و شَعر ابریشمی در کاشان رواج داشت که اکنون کمتر اثری از زیست این هنر به چشم میخورد.
شعربافی در اصل همان پارچهبافی است که جولائی نیز گفته میشود. در لغت شعر به معنای موی انسان و یا حیوان میباشد و به بافنده این کار موباف یا موتاب گفته میشود. شَعر به نوعی از پارچه اطلاق میگردد که با مو یا ابریشم و با دستگاه بافندگی چهاروردی بافته میشود. بافتن شَعرِ پشمی در یزد و اصفهان و شَعر ابریشمی در کاشان رواج داشت که اکنون کمتر اثری از زیست این هنر به چشم میخورد. برای شعر بافیاز نقشه و الگوی خاصی استفاده نشده و به دو شیوه ساده و میلهای بافته میشود. شعر ساده را بیشتر به رنگهای بنفش، زرشکی، مشکی، زرد، بادنجانی، سبز، گلی برای لباس زنان و شعر میلهای را به شکل سیاه و سفید به عرض ۲ متر و طول ۱،۵ متر برای لباس مردان میبافند. مواد اولیه این دستگاهها، ابریشم طبیعی میباشد که نوسان قیمت ابریشم در طول سال به کم و زیاد شدن تعداد دستگاهها کمک میکند. ولی پارچههای تولید شده در این مرکز را بیشتر توریستها بعنوان روسری و شال گردن و برای روی میز و مبل خریداری میکنند.
اگر ما امروز شهر یزد را به خاطر خانههای گلی و بادگیرهای زیبایش میشناسیم قطعاً در گذشته این شهر را به خاطر پارچههای زیبا و فاخرش میشناختند. شهری كه از شرق تا غرب همه آوازه این را داشتند از هند گرفته تا شمالی ترین شهرهای دریای كاسپین از ترمههایی بسیار زیبایی كه برای مردم كشمیربافته میشده تا كارخانههایی نساجی كه در شمال ایران ساخته شدند همه وامدار هنر صنعتگران یزدیند. اما چه تعداد كارگاه صنعتگر پارچه باف یا شعرباف در یزد وجود داشتهاند كه دامنه هنر خود را از شرق تا غرب جهان پراكنده كرده اند؟
بر طبق كتیبه و سنگ نوشته قدیمی موجود در دهلیز درب اهلی مسجدجامع در گذشته شغل اكثر مردم یزد یا شعربافی بوده است و یا مشاغلی در رابطه با آن مثل نخ ریسی و رنگرزی و تهیه ابریشم و غیره. در مورد انواع پارچههای تولیدی توسط این شعربافان اطلاعات ما بسیار كم است و احتمالاً در گذشته تعداد زیادی از انواع تولیدات شعربافی وجود داشته است كه هم اكنون فراموش شده و غبار روزگار نام و یاد آنها را از اذهان زدوده است.
انواع تولیدات شعربافی
زری بافی:
زری، نفیس ترین و افسانهای ترین دست بافته منسوخ شده ایرانی است كه در روزگار رونق و رواج خود شهرتی عالم گیر داشته و هم اكنون نمونههایی از آن زینت بخش موزهها و سایر مراكز هنری ایران و دیگر كشورهای جهان است. دارای سابقهای طولانی از لحاظ بافت و تولید میباشد. هر چند كه در تاریخ نساجی ایران زمان پیدایش زری ناپیداست، ولی به طور اجمال از تاریخ و كتب قدیمه چنین استنباط میشود كه نخست در زمان هخامنشیان و سپس در زمان ساسانیان بافتن پردهها و پارچههای زری رواج داشته وبرای تزئین كاخهای سلاطین و كلیساهای جهان به كار میرفته است. ضمن آنكه «هرودوت» و «اوستا» چیزی شبیه به زری را وصف كرده اند.
پرده بافی:
طبق انجام تحقیقات در استان یزد و بررسی كارگاههای سنتی در استان در حال حاضر متأسفانه كارگاه پردهبافی فعالی در سطح استان وجود ندارد و لیكن تا چند سال پیش بافت پارچه پردهای انجام میگرفته است.
بافت پارچه پردهای منحصراً در شهرستان یزد معمول و بافندگان اكثر مرد بوده اند. دستگاه بافندگی فرآورده مذكور چهاوردی بوده است.
این رشته هم اکنون در یزد منسوخ شده وهیچ صنعتگری در این رشته مشغول فعالیت نمیباشد.
رولحاف بافی:
رویهی لحاف كلاً به وسیله دستگاه چهار وردی بافته میشود ولی طی سالهای اخیر استفاده از نوعی دستگاه هفت وردی كه قادر به تهیه پارچههایی با عرض ۵/۳ متر نیز میباشد در بین بافندگان رواج یافته و به وسیله آن منسوجاتی تولید میكنند كه در نوع خود منحصر به فرد است. از جمله افرادی که همکنون به این رشته مشغولند تنها باید از استاد محمد علی زنجیریان جمال آبادی نام برد.
شمدبافی:
شمد نوعی پارچه ابریشمی یا پنبهای است كه معمولاً به عنوان روانداز در فصل تابستان استفاده میشود.
این رشته در لیست رشتههای صنایع دستی ثبت نشده است وهم اکنون تنها به صورت بافت ماشینی در یزد به آن پرداخته میشود.
چادر شب بافی:
چادر شببافی یا كاربافی نوعی صنعت خانگی است كه بیشتر در شهرستان یزد، اردكان و بخش زارچ تهیه میگردد مردان و زنان در كنار كشاورزی به بافت چادر شب مشغول و بیشتر در ابعاد ۲۰۰*۲۰۰ سانتیمتر با طرح چهارخانه یا پیچازی تهیه میشود و با رنگهای مركب از نیلی، قرمز، زرد، سبز و مشكی آمیخته شده اكثراً به مصرف رختخواب پیچی میرسد. هم اکنون این رشته در یزد تنها به بافت ماشینی میباشد.
بافت دستمال:
كه سه نوع دستمال میباشد:
الف ) دستمال عشایری
ب) دستمال ابریشمی
ج) دستمال مرسریزه
تنها صنعتگر شناخته شده سنتی این رشته در حال حاضر سر کار خانم فاطمه جان کریم فخری میباشد این رشته جزء لیست رشتههای ثبت شده صنایع دستی نمیباشد.
مركز عمده زریبافی ایران در گذشته یزد بوده است و از این شهر به دیگر نقاط جهان صادر میشده است
این رشته هم اکنون در یزد منسوخ شده ودر حال حاضر کسی بدین رشته مشغول نمیباشد
قناویز:
نوعی پارچه كه در سالهای گذشته در یزد بافته میشده است قناویز نام دارد كه متأسفانه در حال حاضر بافت آن دیگر انجام نمیشود.
احرامی بافی:
بافت پارچهای به نام «احرامی» با تار و پور پنبهای معمولاً در اندازههای ۷۰*۱۰۰ سانتیمتر و دیگری ۹۰*۱۲۰ سانتیمتر تهیه میشود با عرض ۷۰ سانتیمتر دارای ۲۲ چله و با عرض ۹۰ سانتیمتر دارای ۲۸ چله است یك نفر بافنده میتواند روزانه ۴ عدد احرامی به ابعاد ۷۰*۱۰۰ سانتیمتر ببافد. این نوع پارچهها بیشتر مورد مصرف حجاج قرار میگیرد. هم اکنون تنها خانواده خانم فاطمه دهقان نبادکی در یزد بدین رشته مشغول میباشد
ترمه بافی:
پارچه ترمه به پارچه ظریف و لطیفی اطلاق میشود كه از دو سری نخ تار و پود كه با دست بافته شده باشد، به نحوی كه پود در پشت پارچه به صورت آزاد و تراكم پودی آن زیاد باشد جنس آن از كرك و پشم یا ابریشم با طرحهای اصیل و سنتی ایران است. نخستین مرحله بافت ترمه تهیه كردن مواد اولیه آن است. معمولاً ترمه از پشم و ابریشم میبافند اما پشم سفید رایج ترین پشمی است كه در بافت ترمه مورد استفاده قرار میگیرد زیرا میتوان آنرا با هر رنگی كه دلخواه است رنگ آمیزی نمود پشم ترمه باید مرغوب باشد و الیاف بلندی داشته باشد كه گوسفندان ایران دارای پشمهای نرم و محكم خوبی بوده و تا حدو زیادی براق و سفید است و بهترین پشم گوسفند در ناحیه پهلوها ـ شكم ـ پشت گردن و سر و ساق پا قرار دارد و معمولاً این پشمها برای بافت ترمه استفاده میگردد. نحوه آماده كردن ـ ریسیدن و رنگرزی كردن و بافت پشم در قرن ۱۶ میلادی در ایران پیشرفت زیادی كرد. دوره شاه عباس صفوی را میتوان دوران اوج و شكوفایی صنعت ترمهبافی عنوان كرد.
به مجموع مشاغل نساجی سنتی یزد از قبیل داراییبافی، احرامیبافی، ترمهبافی، بافت دستمالهای سنتی و شال و غیره را كه به وسیله دستگاه سنتی بافندگی بافته میشود در یزد شعربافی اطلاق میشود
دندانی بافی:
دندانی یا گل خورد با جامه زرتشتیان یزد نیز شهرت دارد و در حال حاضر به این بافت اصیل كمتر توجه شده و دارای شیوه بافتی ظاهراً ساده اما پر زحمت میباشد و برای تولید آن ابتدا گروههایی كوچك در پارچه زده میشود و به همین جهت نقش اساسی و اصلی آن به صورت كلی ساده است، معمولاً در اطراف آن یك رشته گلهای هفت رنگ نیز تولید میگردد كه دارای ۴ ترنج ۴ گوش به رنگ قهوهای متمایل به سیاه در وسط و در میان ترنج نقوش مدور با شیوه دندانی و به رنگ سفید آجری بافته میشود و سرانجام در نوار قرمز و سیاه با حاشیه گلهای دندانی به صورت دایرههایی با خطوط حاشیه دار، تركیب ساده ولی دلنشین را تكمیل میكند.
دارایی بافی:
پارچههای دارایی كه در سالهای گذشته در یزد تولید میگردید تماماً از ابریشم طبیعی بوده و از رنگهای سنتی و گیاهی نیز استفاده میشده ولی در حال حاضر از نخ ویسكوز برای تار و از ابریشم مصنوعی یا ویسكوز برای پود استفاده میگردید.
با نوع و شیوه بافت دارایی انواع پارچه جهت مصارف مختلفی همچون: رولحافی، بقچه سوزنی و رومیزی تولید میگردد. با استمرار این شیوه از سالها پیش و با پیاده نمودن طرحها و نقشههای بیشماری و با پیاده نمودن از ساده ترین تا پیچیده ترین و همچنین نقشهای هندسی این «هنر ـ صنعت» از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته و هنوز هم از آن نام و نشانی به جاست. پارچههای دارایی را هیچگاه مانند هم نمیتوان یافت و هر كدام نرمی و مواجی ویژه و مخصوص به خود را دارد كه آن را از انواع دیگر بافتهای رنگین و كلافهای ( باتیك ) متمایز میسازد. از جمله افرادی که هم اکنون در یزد به این رشته مشغول میباشند باید از غضنفر ملک ثابت، رمضان رضایی، شریف ترک،قدیر زاده، مهر نیا نام برد.