ارسی، پنجره کشویی بالارویی است که به طور عمودی رو به بالا و پایین برده می‌شود و عموما درگاه آن رو به صحن (حیاط ) دارد. بدنه ارسی با چوب به شیوه منبت کاری و مشبک (گره چینی) و نقش‌‌های متنوع هندسی و گیاهی ساخته می‌شود و سپس درون شبکه‌‌های چوبی شیشه‌‌های رنگی کار گذاشته می‌شود. ارسی‌ها معمولا مستطیل شکل هستند و بخش فوقانی آنها را تا زیر سقف به شکل مستطیلی یا هلالی یا ضربی که با شیشه‌‌های رنگی زینت داده می‌شد تکمیل می‌کرده‌اند. اینگونه دروپنجره برای تنظیم و ملایم کردن نور در خانه‌‌های آفتاب گیر مناطق گرمسیری کاربرد وسیعی داشته و بسیار مناسب بوده است.
ولیکن ساخت آن در سایر مناطق نیز کم و بیش رواج داشته است. ارسی معمولا از 1 تا 6 لنگه ساخته می‌شده است و در بعضی مواقع در آن آیینه کاری نیز به کار می‌بردند. یکی از مکان‌‌های دارای ارسی همراه با شیشه‌‌های رنگی حسینیه شیراز در شیراز می‌باشد.
در لغت نامه دهخدا ارسی بدین معنا معرفی شده که: ارسی قسمتی از در است که عمودی باز می‌شود.
قسمتی از در که گشودن و بستن آن به بالا بردن و فرود آوردن است و آریانپور ارسی را شیشه‌ای ذکر کرده که هشتی یا اتاق نشیمن را آفتاب گیر می‌کند و برخلاف در‌های عادی که به یک سو یا دوسوی یمین باز و فراز شود. دری که درگاه آن رو به صحن باشد ودارای چهار چوبی که این در، در آن جرکت کرده بالا و پایین رود. ارسی عموما به گون‌های ساخته می‌شد که تمام سطح بیرونی یک اتاق را در بر می‌گرفت. هر پنجره ارسی علاوه بر شبکه تشکیل دهنده چارچوب از دو سطح ثابت و متحرک تشکیل می‌شد که سطح ثابت کارکرد یک عنصر جداکننده مانند، دیوار را نیز ایفا می‌کرد و از سطح متحرک برای مشاهده بهتر منظره باز تهویه استفاده می‌شد.
دکتر بورکشن یکی از اعضای سفارت بورس در ایران که در اواسط دوره ناصرالدین شاه به ایران آمد. به این پرده‌ها چنین اشاره کرده است. « اتاقهای بزرگ محل استیجاری سفارت به طرف حیاط بیرونی پنجره‌‌های بزرگی داشتند که از هفت ارسی و دری دارای قاب‌‌های کوچکی از شیشه بودند که در هر یک از آنها شیشه کوچک سفید به کار رفته بودند و به این ترتیب پنجره بزرگ این اتاقها دارای 210 شیشه سفید کوچک بود. »
سطح مشبک پنجره‌‌های ارسی چندین کارکرد دارد:
1-تامین نورفضای درونی: هر فضای ساخته شده توسط عناصری مانند دیوار، سقف و پنجره از فضای باز و طبیعی متمایز و جدا می‌شود و حد و اندازه این تمایز و محصور بودن، همیشه به یک مقدار نیست. از این لحاظ می‌توان انواع فضا‌های ساخته شده را به سه گروه تقسیم بندی کرد: فضا‌های بسته و فضا‌های نیمه بسته و فضا‌های نیمه باز. پنجره‌‌های ارسی در فضای نیمه بسته به کار می‌روند.
فضای نیمه بسته نوعی از فضاهایی هستند که به طور متوسط یک بسته از آنها توسط ردیفی از درها، پنجره‌ها با فضای باز مرتبط هستند و گشوده شدن آنها در مواقع مناسب می‌تواند ارتباط نسبتا گسترد‌های بین فضای ساخته شده و فضای باز پدید آورد. در برخی از انواع فضا‌های ساخته شده که بازشوهایی (پنجره‌‌های ارسی) بازتر است. این فضاها که غالبا در کنار فضای باز طراحی و ساخته می‌شود متناسب با موفقیت و کارکردشان از نور کافی برخوردار می‌شدند.
2-در معرض دید قرار دادن فضای بیرونی: فراهم آوردن امکان بهره گیری از منظره یا منظره‌‌های مصنوعی و طبیعی واقع در بیرون فضا‌های بسته را می‌توان به عنوان یکی دیگر از کارکردهای مهم پنجره ارسی مورد توجه قرار داد. زندگی در فضای ساخته شده بست‌های که مسئله نور و تهویه آن به نحوی حل شده باشد اما فاقد دید و منظره مناسب باشد ناخوشایند بوده و زیستن در ان برای مدت طولانی بسیار دشوار و مشکل آفرین خواهد بود.
به همین سبب همواره در بنای درون گرا که حیاط، منظره بنا را شکل می‌داده است، آن را به بهترین شکل طراحی و تحداث می‌کردند تا یک چشم انداز مناسب نیز کارکرد داشته باشد. همچنین در بنا‌های درون گرا غالبا مهمترین بخش از فضای باز در انواع واحد‌های معماری را که منظره بنا را تشکیل می‌داد با انواع پنجره‌‌های ارسی به گون‌های دلپذیر می‌آراستند. از این خاصیت نیز در طراحی باغ‌ها بسیار استفاده می‌شده است.
3-کاهش شدت تابش نور افتاب و گرما:پهنه وسیع دید حیاط از لا به لای آلت بندی‌‌های چوبی و شیشه‌‌های الوان منظره بدیع گیاهان از پس شیشه‌‌های الوان و تجزیه نور خورشید به رنگهای گوناگون رد روی سطوح اتاق منظره منحصر به فرد را به اتاق ارسی می‌دهد.
نفود نور خورشید به وسیله آلت بندی‌‌های چوبی و ایجاد سایه در زمستان و شکست نور خورشید به وسیله آلت بندی‌‌های چوبی و ایجاد سایه در فصل تابستان، خاصیت ویژ‌های به اتاقهای ارسی داده است که بتواند در ضلع‌‌های مختلف حیاط قرار بگیرد بدین دلیل انواع و اقسام اتاقها از جمله تالار و بادگیر در بسیاری از مواقع با نمای ارسی آراسته شده است.
4-ایجاد زیبایی در نمای ساختمان: کارکرد دیگر پنجره ارسی ایجاد زیبایی در نمای ساختمان ی باشد. پنجره ارسی تنها برای تامین عوامل ذکر شده مورد توجه قرار نداشت، بلکه مانند بسیاری از عناصر معماری نقشی مهم در تزئین و زیباسازی بنا ایفا می‌کند به نحوی که در بسیاری از انواع فضا‌های معماری کاخ ها، باغ‌ها و خانه‌‌های ثروتمندان به صورت مهمترین عامل در طراحی و تزئین نمای درونی و بیرونی به کار می‌رفت به همین سبب، شکل، اندازه، رنگ بندی، موقعیت و سازماندهی آن در نما با دقت مورد توجه قرار داشت.
5-حفظ حریم ومحرمیت فضای بیرونی: یکی دیگر از کارکردهای مهم این نوع پنجره‌ها حفظ حریم و محرمیت فضای درون اتاقها و تالارها نسبت به فضای بیرونی است زیرا شبکه ریز این پنجره‌ها غالبا موجب می‌شود که کسی به سادگی نتواند از بیرون فضای درونی را ببیند. از این کارکرد در فضای درونی خانه نیز استفاده می‌شده است.
6-دور کردن حشرات مزاحم:در آخر و به عنوان مورد ششم باید ذکر کنم که بر اثر تجربه گذشتگان و کسانی که از پنجره ارسی در خانه هایشان استفاده می‌کنند. ثابت شده شیشه‌‌های رنگی پنجره‌‌های ارسی با ایجاد نور‌های رنگارنگ باعث دور شدن حشرات مزاحم از فضای درونی اتاقهای دارای پنجره‌‌های ارسی می‌شود که این مورد می‌تواند یکی از مهمترین خاصیت‌‌های این نوع پنجره‌ها در فضای معماری ایرانی باشد.
اثرات و دلایل استفاده از پنجره‌‌های ارسی
نور: همانطور که در بخش کارکردهای پنجره‌‌های ارسی ذکر شد، این نوع پنجره‌ها باعث می‌شوند نور خورشید به اندازه کافی وارد اتاق شود، نه خیلی زیاد و نه خیلی کم. همانطور که می‌دانیم همه ما آفریده‌‌های نور هستیم. نور خورشید به جهان ما حیات می‌بخشد و قدرت زیبایی نور به قدری در زندگی ما مهم است که ما به طریق استعاره تعابیری از دید نور را بی آن که به آن بیندیشیم در زبان روزمره به کار می‌بریم.
به مفهوم شادی یا بی خیالی، چابکی یا سبکباری است و هیچگاه معانی تاریکی افسردگی، ناگواری و دیرجنبشی نمی‌دهد و از همه اینها جلوگیری می‌کند. نور تفاوت بین زندگی و مرگ است و باعث تندرستی انسان. کمبود آن (نبود ویتامینD) باعث نرمی استخوان در کودکان می‌شود. همچنین طبق تجربیات پزشکی باعث درمان افسردگی (نوردرمانی) در این نوع بیماران می‌شود.
بود و نبود نور بر هر دقیق‌های از زندگی ما اثر می‌گذارد. نحوه رشد و تکامل ما تندرستی، خوابیدن و غذا خوردن، روابط حتی خوی و عادات ما و بالاخره طول عمر ما همه زیر نفوذ مقدار نوری هستند که دریافت می‌کنیم. البته باید ذکر کنم که زیادی این نور نیز مضراتی مانند سرطان پوست و کم شدن آب بدن و غیره دارد که در معماری سنتی ایران به همه این سود و زیان‌ها توجه شده و با ایجاد و استفاده از این نوع پنجره‌ها مقدار مناسب نور ورودی به فضای بیرونی را منترل می‌کند.
نور خورشید از رنگین کمان رنگ‌ها تشکیل شده است و همین پنجره‌‌های ارسی به وسیله شیشه‌‌های رنگارنگ خود نور تک خورشید را در فضای درونی اتاق دوباره به رنگهای مختلفی مانند، رنگین کمان زمینی تبدیل می‌کند و منظره زیبا و دل انگیزی را به وجود می‌آورد.
روانشناسی رنگ ها:همچنین از نظر روانشناسی رنگهای مختلف این شیشه‌ها و ایجاد نور‌های هم رنگشان بر روی انسان تاثیرات مختلفی می‌گذارد که هر رنگ در کنار رنگ دیگر شدت آن تاثیر را خنثی کرده و مقدار مناسب آن را تنظیم و تعدیل می‌کند. بیشتر رنگهای استفاده شده در شیشه‌‌های ارسی رنگهای لاجوردی قرمز، سبز و زرد هستند و هرکدام به تنهایی یک تاثیر رواشناختی مجزایی دارند.
رنگ لاجوردی (آبی تیره) یک نیاز بیولوژیکی برای انسان است، از نظر روانشناسی به معنای آرامش است و از دیدگاه فیزیولوژیکی معنای خشنودی را می‌دهد. یعنی خشنودی از وضعیت و آرامش همراه با لذت بردن از آن. ایجاد تقدس و پاکی و ایجاد احساس ثبات، یکپارچگی و امنیت. نمایانگر حقیقت و اعتماد، عشق و ایثار و فداکاری است و مظهر ابدیت، بی انتها و نشانه سنت و ارزش‌‌های پایدار بوده لذا به ابدی کردن گذشته تمایل دارد.
رنگ سبز دارای صفات روحی اراده در انجام کار، پشت کار و استقامت است و باعث ایجاد نورزایی، جوانی، سرزندگی، رشد می‌شود و محتوای عاطفی آن همراه با ایجاد غرور است. رنگ قرمز بیانگر نیروی حیاتی فعالیت عصبی و غددی بوده و لذا معنای آرزو و تمام پکل‌‌های میل و اشتیاق را دارد. قرمز یعنی لزوم به دست آوردن نتایج مورد نظر و کسب کامیابی. قرمز نشانگر آرزو برای تمام چیزهایی است که شدت زندگی و کامل تجربه را در پوشش خود دارد. رنگ قرمز انگیز‌های است برای فعالیت شدید، ورزش، پیکار، رقابت. قرمز یعنی تاثیر اراده یا قدرت اراده در حالی که رنگ سبز مظهر انعطاف پذیری اراده می‌باشد و اینها در کنار هم یکدیگر را تعدیل می‌کنند.
رنگ زرد باعث روشنی و شادمانی می‌شود. صفات ان عبارتند از روشنی، بازتاب، کیفیت درخشان و شادمانی زودگذر. زرد نمایانگر تئسعه طلبی بلامانع، سهل گرفتن یا تسکین خاطر است. زرد در نقطه مقابل سبز قرار دارد. به این معنا که تجمع اضطراب آفرین رنگ سبز می‌تواند حتی منجر به فشار یا تشنج گردد، در حالی که زرد نشانگر تسکین و انبساط خاطر است. از سوی دیگر رنگ زرد سبک‌تر و غلظت کمتری در مقایسه با رنگ قرمز دارد لذا به جای اینکه محرک باشد بیشتر جنبه تلفیقی دارد.
زیبایی:سطح پنجره‌‌های ارسی را با استفاده از انواع نقش‌‌های گوناگون گره سازی و یا شیشه‌‌های رنگین و ساده می‌آراستند و ترکیب‌‌های بدیعی پدید می‌آوردند و بدین صورت ناهماهنگی بین این شبکه‌‌های هندسی و نور‌های رنگی باعث ایجاد زیبایی دلپذیری می‌شود. تناسب (نظم هندسی نور) و رنگ به قول ابن هیثم دوعنصر از سه عنصر ممتازی هستند که بیشترین قابلیت را در ایجاد جمال بصری دارند، سخت به عنصر سوم یعنی نور وابسته‌اند و این نور منبع نهایی جمال بصری و لازمه دیدن است. همین طور می‌گوید: رنگ نیز خود می‌تواند به زیبایی و حسن نور، زیبایی دیگری بیفزاید.
زیرا رنگهای درخشان را خوش آید و دیده را بنوازد. وقتی طرح‌‌های رنگین و شیشه‌‌های رنگین با توجه به تناسب سامان یابد، ارزش جمالش افزایش چشمگیری پیدا می‌کند. زیرا طرحها و رنگهای رخشان و ناب آنگاه که بی نظمی بی هنجار و یک دست داشته باشند نیکوترند تا آنکه فاقد نظم باشند و این زیبایی و نظم با همان گره چینی‌‌های هندسی به تکامل می‌رسند.
نقش هندسی در ارسی:ناپسند دانستن تقلید از نقش‌ها و صورت‌‌های انسانی و حیوانی در نقاشی و سایر هنر‌های تصویری و تجسمی به تدریج مئجب شد که تقلید از طبیعت در فرهنگ بسیاری از هنر‌های اسلامی چندان مورد توجه قرار نگیرد و جایگاه والایی نیابد.
یه همین جهت هنرمندان به ترکیب‌‌های هندسی و انتزاعی نوجه بسیار کردند. یکی از ویژگی‌‌های ترکیب‌‌های انتزاعی و به خصوص ترکیب‌‌های هندسی، امکان خلق آثار بی شمار گوناگون است که سبک، شیوه و حوزه فرهنگی آن غالبا نه تنها به هنرمندی خاص یا ناحی‌های مشخص محدود و منحصر نمیشود بلکه به زمان و دوره خاصی نیز نعلق ندارد و از این لحاظ امکان خلق آثار ماندگار در این گستره یافت می‌شود.
هندسه در ساده‌ترین شکل برای طراحی و ساخت انواع پنجره‌ها استفاده می‌شد. اما در برخی از انواع پنجر‌ها به ویژه پنجره‌‌های ارسی-کاربرد آن را در بهترین حالت ممکن می‌توان مشاهده کرد. برای به دست آوردن نقش‌‌های هندسی بطور معمول نخست از ساده‌ترین شکلهای هندسی مانند مربع،دایره و مثلث استفاده می‌شد. ویژگی‌‌های هندسی هر یک از اشکال، نقش موثری در کاربرد آن داشت.
مربع: یکی از اشکالی بوده که کاربرد فراوان در هنر‌های انتزاعی داشت. وجود چهار ضلع و زاویه مساوی و قابلیت تقسیم هر مربع به شمار زیادی مربع دیگر به سادگی و سهولت و نیز امکان محیط یا محیط کردن دایره در آن و مانند آن سبب شد که ار آن هم به عنوان یک شکل خاص و هم در ترکیب در سایر شکل‌ها و نیز به عنوان شکل زمینه و پایه در طرح استفاده کنند.
دایره: دایره نی زاز جمله شکل‌هایی بود که اهمیت فراوانی در طراحی انواع نقش‌‌های هندسی داشت و افزون بر کاربرد آن به تنهایی به عنوان یک شکل نهایی یا در ترکیب با سایر شکل‌ها از آن به عنوان یک نقش زمینه برای طراحی و ترکیب انواع گوناگونی طرحها استفاده‌‌های بی شماری می‌شد. بسیاری از ویژگی‌‌های هندسی دایره موجب شد در بیشتر نقش‌‌های مبنا و پایه شرکت داشته باشد.
سهولت ترسیم آن با کمک یک ریسمان و نیز سادگی ان به شش قسمت از طریق شعاع ان و همچنین تقسیم آن به بخش‌های کوچک مساوی‌تر با استفاده از نقاط هندسی موجب شد که از آن به عنوان یکی از مهمترین شکلهای هندسی استفاده کنند. می‌توان اظهار داشت که امکان استفاده از شعاع دایره برای تقسیم محیط آن به 24، 12، 6 موجب اهمیت یافتن بعضی از این اعداد در طبقه و تقسیم بندی بعضی از پدیده‌‌های طبیعی و اجتماعی شد.
چنان که تقسیم سال به دوازده ماه یا شمارش برخی از کالاها یا واحد جین یا دوجین و غیره را می‌توان از نمونه‌‌های آن به شمار آورد. غالبا برای هرگونه نواوری در طرح‌‌های هندسی نخست سطح مورد نظر را به تعدادی شکل هندسی پایه یا مبنا تقسیم می‌شود. برای دستیابی به این منظور نیز بیشتر از شکل دایره و مربع استفاده می‌کنند، سپس با بهره برداری از نقاط مهم هندسی آنها شکلهای اصلی یا شکلهای مطلوب به دست می‌آید.
به این ترتیب در ساده‌ترین حالت ترکیبی از شکلهای هندسی پدید می‌آید که در هنر‌های گوناگون با توجه به امکانات متنوع در دسترس، از جمله به کارگیری مصالح مختلف، رنگهای گوناگون و سایر روش‌ها بر غنا و ارزش هنری ترکیب‌‌های پدید امده افزوده می‌شود. چنان که بیشتر نیز در بسیاری از پنجره‌‌های ارسی، با بهره برداری از ترکیب‌‌های هندسی و گره سازی به همراه کاربرد شیشه‌‌های رنگی سطوح بسیار زیبایی پدید می‌آورند. نقوش هندسی تاثیرات بسیاری در روحیه انسان دارد بطوری که در تزکیه نفس اثر کرده و باعث پاک شدن نفس از امیال دنیوی و ایجاد عقل روحانی و آماده کردن نفس برای خلاصی خود از این عالم مادی می‌شوند تا به یمن عروج ملکوتی به عالم ارواح و حیات جاوید نائل شود.
محرمیت: پنجره‌‌های ارسی همچنین باعث محدود کردن دید از بیرون به درون خانه و ایجاد محرمیت می‌شود و همین ویژگی سبب شده که نه تنها در مناطق گرمسیر بلکه در شماری از خانه‌‌های واقع در بعضی شهر‌های شمالی کشور از پنجره‌‌های ارسی در جبه‌های از خانه که به سمت گذرگاه عمومی وجود داشت، استفاده شود، زیرا در این حالت ضمن برخورداری از نور و منظر فضای عمومی، محرمیت فضای درونی خانه نیز مخدوش نمی‌شد. همین ویژگی پنجره‌‌های ارسی موجب شد از آنها در فضای بیرونی نیز استفاده شود.
محل استفاده از این پنجره‌ها در فضا‌های درونی، در بالای خانه ها، اتاقهای گوشه وار واقع در یک یا دوسوی تالار‌های بزرگ و مرتفع بود زیرا بسیاری از اوقات که مجالس خاص یا پذیرایی مردانه در تالارها یا اتاقهای بزرگ پنج دری یا هفت دری برگزار می‌شد زنان در اتاقهای بالاخانه یا گوشه وار که در بالا و در دوسویه تالار واقع شده و از یک سمت به آن دید داشتند، می‌نشستند و از پشت پنجره‌‌های ارسی بدون آنکه دیده شوند بر فضای تالار اشراف می‌یافتند و بدین ترتیب همه این موارد و بسیاری دیگر ما را متوجه تاثیرات و دلایل استفاده از پنجره‌‌های ارسی در دوره‌‌های گذشته کرده و متاثر می‌کند از اینکه دیگر از این نوع پنجره‌ها در معماری جدید استفاده نمیشود.
خواص صوتی: اگر قطعات یک گره نسبت به هم زوایای مختلف یا متعدد پیدا کند، جا به جایی صوتی ایجاد می‌کنددر این جابه جایی تابع قوانین علم آکوستیک است. فرم‌‌های شش وجهی نیز دارای خواص صوتی هستند. از کاربرد صوتی شش وجهی در طبیعت می‌توان کندو‌های عسل را مثال آورد که دقیقا اعمال انتقال صوت یا رزونانس را انجام می‌دهند. از این شکل همچنین در ساخت محفظه‌‌های صوتی یا جعبه‌‌های رزونانس سازهایی چون شش تار استفاده شده است. در برخی از ساز‌های امریکای لاتین مانند «ماندورا»نیز از شش وجهی به صورت منقش مشبک بر سطح جعبه رزونانس بهره گرفته‌اند که رئوس آن به تناوب یک در میان نقش گیرنده و فرستنده صوتی را ایفا می‌کند.
