صنایع دستی و هنر سنتی گلیم بافی
گلیم دست بافتهای ساده است از تار پنبه یا پشم و پود پشم که معمولا از پشم حیوانات اهلی بر دار افراشته بافته شده که هر منطقه طرح مختص به خود را داراست و عموما به عنوان فرش کاربرد داشته است. ممکن است بافت گلیم با تغییراتی کاربردهای دیگری غیر از فرش در بین عشایر داشته باشد:از جمله نمک دان،جل اسب،نوار چادر.
شاید بتوان گفت در آسای مرکزی، شرق اروپا و شمال آفریقا هر جا که پرورش بز و گوسفند و شتر رواج داشته و مردمانش در بافت فرش تخصص داشتهاند گلیم هم بافته اند. مردمان ترکمن، ففقاز، ترک، عرب و… دستبافته گلیم را تولید و به کار برده اند.
در ادبیات فارسی عموماً گلیم با زیلو یا جاجیم و… به یک معنی بکار رفته است ولی به طور مشخص گلیم فرشی است که از بافتن پود بر تارهایی که بر دار افراشته تنیده شده است بافته میشود و از دستگاه کمکی نظیر ماسوره و… استفاده نمیشود که این مورد تفاوت گلیم با زیلو یا جاجیم و انواع دیگر ذکر شده در ادبیات میباشد. گلیم با زیلو و جاجیم تفاوت دارد.
گلیم یا پلاس یکی از انواع صنایع دستی زیراندازی و پوششی است که از ابریشم، موی بز، پشم گوسفند یا دیگر چهار پایان اهلی بافته میشود. گلیم به شکل سنتی اش، معمولاً برای پوشاندن زمین، دیوار یا رواندازی برای حیوانات باربر استفاده میشود ولی امروزه به عنوان یک پوشش مدرن برای خانههای شهری نیز خریداری میشود.
رنگهای استفاده شده در گلیم سنتی گیاهی هستند. گاهی گلیمها را برای جلوه بیشتر و کهنه شدن رنگ، با چای و پوست گردو شستشو میدهند.
عشایر و بافتندگان گلیم محدودیتی در اندازه گلیم نداشتهاند و با توجه به نیاز خود گلیم را در اندازه کوچک برای واگیره یا بزرگتر برای تزئین (گلیمچه) یا فرش بافتهاند و استانداردی در این مورد وجود ندارد. گلیمها در اندازه رایج برای قالی هم بافته شدهاند که میتوان به
۷۰×۱۰۰ سانتیمتر
۱۰۰×۱۵۰ سانتیمتر، که به ذرع و نیم مشهور است و متداول ترین اندازه است.
۲×۳ متر
۳×۴ متر
کنارهها و… اشاره کرد.
مواد اولیه:
-رنگرزی:
در بافت گلیمها در گذشته از نخ رنگرزی شده با مواد رنگرزی طبیعی استفاده شده است که این سنت در بافت گلیمهای سنتی مرغوب و اصیل تا به امروز هم ادامه دارد. مواد رنگرزی عموماً از منابع گیاهی و معدنی تهیه میشود، هر چند ممکن است از منابع حیوانی نظیر قرمز دانه هم استفاه شود. معمولاً نخهای تار که عموماً از پشم حیوانات تهیه میشود را رنگرزی میکنند که در بافت گلیم با ترکیب این نخهای رنگرزی شده تنوع طرحها حاصل میگردد.
-نخ تار:
عموماً نخ تار از پنبه به دست میآید اما بافت گلیم بر تارهای جنس پشم نیز مشاهده است.
-نخ پود:
نخ پود معمولاً از پشم حیوانات اهلی که به دست میآید. ممکن است در گلیمهای ظریف تر که بیشتر برای تزئین استفاده میشده است از نخ کرک (به دست آمده از کرک حیوانات) هم استفاده بشود.
مناطق بافت:
گلیم مناطق مختلف ایران از طرح و مواد اولیهای که برای بافت آن استفاده میشود قابل تشخیص و طبقه بندی هستند.
-گلیم ایل شاهسون:
مهمترین بافت آنها، گلیمهای سوماک است که در زبان محلی به آن ورنی میگویند. به طور کلی از طرحهای هندسی شکسته با رنگهای ملایم استفاده میکنند و کمتر میتوان دو گلیم ایل سون را از نظر طرح و رنگ مشابه یافت. بهترین رواسبی در ایران، جل اسبهای سون است که به صورت شش تکه با رنگهای متنوع است.
-گلیم لری:
لرها گلیمهای مرغوبی میبافند که بیشتر با رنگهای سیاه، سبز، آبی، سفید با نقوش خاص منطقه مشخص میشود. بهترین بافت لرها خورجین بزرگ برای نگهداری اثاث خانه است. حاشیه آنها را برای آنکه محکم باشد قالیبافی میکنند.
-گلیم هرسین:
گلیم هرسین بنا بر ذوق و سلیقه بافنده و شرایط اطراف او بافته میشود. در حاشیه و زمینه، نقشها ریز و پر بافته میشوند، به طوری که جای خالی در این گلیم وجود ندارد. از پشم بز به علت ضد بید بودن در حاشیه گلیم استفاده میکنند. رنگهای گلیم هرسین عمدتاً به سفید، سورمه ای، سبز و قرمز و اخیراً سرخابی محدود میشود.
-گلیم بلوچ:
بلوچها به دلیل شرایط اقلیمی همیشه با طبیعت در پیکارند و همواره آرزوی برخورداری از منابع فراوان آب و مرغزار را در بافتهای خود بیان کرده اند. معمولاً سرتاسر گلیم بلوچ از بافت راه راه شکل گرفته که در هر ردیف آن نقوش متفاوت از طرح و رنگ به چشم میخورد. رنگهای تیره مانند قهوه ای، قرمز تیره، شتری و آبی سیر و رنگهای روشن مثل سبز، زرد، قرمز مشخصه طرحهای بلوچ اند.
-گلیم خمسه:
خمسه از یگانگی پنج ایل شیراز تشکیل میشوند. بافتهای سوماک خمسه ده بید نام دارد. متداولترین طرح گلیمها زمینهای طبیعی به رنگ تیره است که ستارگانی مورب به صورت لوزیهای متداخل روی آن بافت شده است. گلیمهای ستارهای را بیشتر به صورت کم عرض میبافند و بعد به هم میدوزند. گلیمهای جدیدتر گاه زمینهای سفید با عرض بیشتر دارند.
-گلیم سنه:
سنه امروزه سنندج نامیده میشود. در هیچ جای ایران گلیمهایی به ظرافت گلیمهای سنه بافته نمیشود. طرح آن بیشتر طرح هراتی آمیخته با طرح بوتهای و خطوط مورب در رنگهای متعدد است. زیباترین طرح گلیم سنه، ترنجی در وسط و زمینهای رنگی دارد و بتهای نیز با ظرافت در آن بافته شده است.
-گلیم قشقایی:
رنگهای تند و شاد از ویژگیهای گلیم قشقایی است اما رنگهای متضادی نیز در کنار رنگهای قرمز و زرد به کار میرود. نقوش هندسی بخش اساسی طرحهای قشقایی است. مانند:هشت ضلعی، ستاره هشت پره تصاویر طاووس، بز، آهو.
-گلیم افشار:
طرح مخصوص افشار معمولاً ستارههای متعدد روی زمینهای به رنگ طبیعی یا رنگ سیر است. نقش ها، گلهای ستارهای هستندکه به صورت مورب کنار هم چیده میشوند و به صورت لوزی در هم نمایان میشوند.
-گلیم زرند:
دارای بافت چاک دار کوچک است. بیشتر کار عناصر ترک زبان شاهسون است که تعداد زیادی از آنها در این منطقه مقیم شده اند. گلیمهای زرند، دراز، باریک و با دوام هستند. طرحهای قراردادی با گل و گیاهی با مو خزنده و گاهی به صورت طرح لوزی مشبک یا دو تا سه ترنج در هم هستند.
-گلیم ترکمنی:
گلیم ترکمنی سبک و محکم است. در این گلیمها رنگ مهمترین عامل است و رنگ قرمز با سایه روشنهای مختلف نقش ویژهای دارد، رنگهای دیگر نارنجی، آبی، سبز و گاهی زرد است. این رنگهای متضاد هماهنگی زیبایی به وجود میآورند.
-مسند عنبران:
این نوع گلیم در عنبران، اردبیل بافته میشود و میتوان گفت نقشهای این گلیم از شیریکی پیچ اقتباس شدهاست و معمولاً ترنجی در وسط آن کمتر دیده میشود و گل متن که کشمیری نام دارد سراسر آن را با تکرار پر نموده است و گلهای دیگری که در این بافته به کار میرود عبارتند از:خارا، گل شاه عباسی، گل گرمایی، جفت گل و یک حاشیه در این گلیم وجود دارد که حاشیه چرخی و دیگری حاشیه وکیلی نام گرفتهاند.
طرحهای مشهور گلیم:
-طرح خطی (محرمات یا افشاری)
-طرح شاملو
-طرح شیرکی پیچ
-طرح سفره کردی
-طرح کف ساده
-طرح راه راه
-طرح خشتی (یا قاب قاب)