کشور عزیزمان ایران نه تنها گستردگی زمین و شرایط اقلیمی متفاوتی دارد بلکه آداب و رسوم و سنن آن نیز بسیار متفاوت و البته جذاب است. این تنوع سبب شده که با توجه به نوع زندگی و آداب و سنن و اعتقادات متفاوت فرهنگی صنایع دستی خاص مربوط به هر قوم بوجود آید. در این میان صنایع دستی مربوط به عشایر با توجه به نوع زندگی آنها و البته آداب و رسوم ایشان بسیار متفاوت و خاص میباشد.
همانطور که میدانیم ایل بزرگ کلهُر از جمله ایلهای بزرگ کشور است و از نظر قدمت به قرن یازدهم شاید هم کمی بیشتر بر میگردد.
بنابراین گزافه نگفتهایم که صنایع دستی تولید شده در این ایل یکی از غنیترین صنایع دستی ایران است. و بدیهی است که نقوش، بافت، رنگ، شکل و محتوای صنایع دستی عشایر ایل کلهر طبیعتا باید بیانگر حالات و روحیات، فرهنگ و تمدن آنها باشد. پس میتوان گفت که صنایع دستی ایشان بیانگر عمق و ژرفای احساسات درونی آنهاست و میتوان با رمزگشایی آن تاریخ و روحشان را شناخت. اما چه باعث شده که این مقدمه را برای هنر چیق بافی بگوییم مشخص است. چرا که قبل از شناخت هنر باید اطلاعاتی هر چند ناچیز درباره صانعش داشته باشیم. ذهن انسان کاوشگر همیشه به دنبال درک رموز تصاویر بوده است.
چیق یا چیت؟
یکی از صنایع دستی که باعث حیرت بسیاری از افراد خردمند شده هنر چیق بافی است. چیق بافی هنر زنان عشایر است که از آن به عنوان حصار و دیوار و البته تقسیم بندی فضاهای مورد نیاز انجام میدهند. هرچند که میشود از آن به عنوان زیرانداز استفاده نمود. گفته میشود از آن جا که عشایر همواره چادرنشین بودهاند و چیق، دیواره آنها محسوب میگردد، بنابراین میتوان تاریخ آن را با تاریخ چادر نشینی و به تعبیری قدمت زنان عشایر محاسبه نمود. مسکن عشایر «آلاچیق» نام دارد. به قسمت فوقانی (سقف) آلا میگویند که از موی بز بافته شده و به آن سیاه چادر میگویند و دیواره آن را چیق مینامند. در اصطلاح محلی و شاید هم برای راحتتر ادا کردن کلمه بعد آن چیت نیز میگویند.
چیق را دورتادور چادرسیاه میکشند تا مانع ورود سرما و گرد و خاک به داخل چادر شود. این نوع چیق، از نی و ترکههای باریک تهیه میشود و ساختن آن کار عده کمی ازعشایر است که در این بافت مهارت دارند.
در لغت نامه دهخدا چیق را با گویش مازنی آب کش برنج یا صافی و با دیکته چیغ پرده مانندی که از نی و چوبهای نازک سازند و از پیش در خانه آویزند گویند. یکی از فعالیتهای اصلی عشایر تولید صنایع دستی برای زندگی بوده است. بافت سیاه چادر، چیق بافی، گلیم و قالی و. . . از جمله صنایع دستی بسیار ارزشمند عشایر میباشد. چیق را برخی بافته سنتی و برخی دیگر صنایع دستی برخی هنرهای کاربردی و حتی دست بافته تجسمی میدانند.
چیق، حاصل ذوق زن عشایر
چیق را میتوان یکی از مهمترین و با ارزشترین صنایع دستی عشایر دانست که به جز کاربرد بسیار مهمش در زندگی عشایری بسیارزیبا میباشد که البته به خاطر دستان توانمند و هنرمند زنان عشایر به وسیله نقوش و رنگ پردازی اش است. این بافت نئین همانند حصاری اطراف سیاه چادر یا (حصار گوسفندان) و البته هر مکانی که تمایل داشته باشند به نوعی آن فضا را تقسیم بندی کنند استفاده میکنند. چیق را برای حفاظت از برههای کوچک در فصل سرما نیز استفاده میکنند و در قسمت گوشه یا پشت چادر برپا داشته و کف آن را با خس و خاشاک میپوشانند تا برهها و بزغالهها از بیماری در امان باشند.
مواد اصلی بیشتر این صنایع دستی از موی بز، پشم گوسفند (در برخی موارد شتر) است. البته الیاف گیاهی نیز در برخی موارد استفاده میشود نظیر پنبه که در بسیاری از صنایع دستی ایران نقش بازی میکند. همانطور که مشخص است صنایع دستی از فرآوردههای دامی و کشاورزی نشات گرفته است. برای ساختن چیق از نی (الیاف گیاهی که از اطراف رودخانهها فراهم میآورند )و موی بز (گاهی اوقات از پشم و در پارهای از مواقع کامواهای رنگی) استفاده میکنند. ابزارهای مورد استفاده هر چند ساده و ابتدایی است برای مثال داس، کارد، سوهان، درفش، قیچی و سوزن. . . اما اصلیترین عنصری که باعث میشود این «هنر-صنعت» پدید آید مهارت و ذوق و سلیقه بافندگانش است.
پهنای چیق قریب به یک و نیم متربوده که توسط نخهای رنگی نقوشی بر آن زده میشود که منطبق با طرحهای ذهنی یا ترسیمی است. این طرحها بیشتر اصیل و سنتی هستند. نقش آنها شامل آهو، بز، گوزن، انواع گیاهان و گلهاست. و صد البته که ماهیت بافت آن نقوش هندسی و تصاویر نیز ترکیبی از اشکال هندسی است. برای ساخت چیق ابتدا نخ را آماده میکنند. مثلا در مورد استفاده از نخهای پشمی ابتدا باید کارهای مقدماتی مثل چیدن پشم، ریسندگی و رنگرزی آن را انجام دهند. در مرحله بعد نیها را جمع آوری کرده و میترکانند به قسمتهای مختلفی (بسته به قطر نی که به چند قسمت تقسیم شود به طوری که پهنای نی تقریبا باید یک سانتی متر باشد) تقسیم میکنند. سپس نیها را بر اساس نقش (ذهنی یا ترسیمی) انتخاب کرده به وسیله نخهای رنگی رشته شده از ابتدا تا انتها میچینند. گام بعدی بافت نخهای پیچیده شده در کنار هم است و در انتهای کار کنارههای چیق را با نخ به اندازه تقریبی 5 سانتی متر میبافند و با این کار کنارههای کار را از آسیب در امان نگه میدارند.
سایه سار چیق
شاید به ذهن شما خطور کند که چرا چیق به عنوان یک هنر دستی بسیار زیبا مورد توجه قرار دارد؟در پاسخ باید گفت که زیبایی تنها خصوصیات این صنعت دست نیست چرا که ویژگیهای بسیاری دارد. چیق هم زیباست و هم کاربردی. به طور مثال از ورود گرما، سرما، خاک و باد. . . و حتی موجودات گزنده و موذی جلوگیری میکند. چرا که چیق همانند یک دیوار دو جداره رفتار میکند. در نظر بگیرید هوا سرد است و باران باریده پس هوا مرطوب است و نیها حجیم میشوند پس به صورت یک عایق دربرابر سرما و باران عمل میکنند. حتی موی بز به دلیل چرب بودنش باران را از خود عبور نمیدهد بلکه به پایین هدایت میکند. اما در گرما چطور؟
در این صورت حجم نی کم میشود. فاصلههای باریکی بین نیها پدید میآید که به راحتی باد را از خود عبور داده و به داخل سیاه چادر هدایت میکند. ضمن اینکه وظیفه سایبانی خود را به درستی انجام میدهد. جالب است که بدانید یکی از جهیزیه دختران عشایر چیق است. دختران با طرحهایی که در ذهنشان دارند (یا بر کاغذ ترسیم میکنند) و البته رنگهای متنوع و شاد چیق هایشان را میبافند. این طور است که اولین خانه عروس و داماد توسط هر دو ساخته میشود. چیقها انواع مختلفی دارند و به دستههای مختلف میتوان تقسیمشان کرد. چرا که هم ابعاد، هم بافت، نوع مواد مصرفی و حتی کاربری آنها با هم فرق دارد.